Istorijska pozicija studentskog protesta 2006.

Prethodni segment: Direktna demokratija – osnov samostalnog studentskog organizovanja

Ideja o „kraju istorije“, koja je lansirana početkom poslednje decenije XX veka, proklamovala je nastupanje više ili manje bezkonfliktne epohe u kojoj trijumfuju interesi tržišta, a ekonomski i politički liberalizam postaju nesporni. Iskustvo sloma istočnoevropskih sistema real-socijalizma predstavljalo je pozornicu za propagandističko isticanje kako više nije moguće zamisliti svet koji bi bio radikalno bolji od postojećeg, kao ni budućnost koja ne bi bila kapitalistička.¹ Prostor bivše Jugoslavije bio je, na izvestan način, evropski izuzetak u odnosu na element ovih predviđanja koji je uključivao perspektivu „večnog mira“ u režiji slobodnog tržišta, usled razbuktavanja ratnog sukoba motivisanog nacionalizmom. Međutim, po okončanju rata i smeni režima koji su ga inspirisali i vodili, zastupnici ekonomskih i političkih interesa vodećih zapadnih vlada optimistički su zaključili da je i u ovom regionu „istorija privedena kraju“, odnosno da je sazrela situacija da se ubrzanim tempom krene u ispunjavanje onih „tranzicionih obaveza“ čija je realizacija bila usporena zbog nesređenih uslova poslovanja u ratnim okolnostima i u politički nestabilnim sistemima.

Od studenata i univerziteta, koji su često bili značajno uključeni u političke turbulencije tmurnog perioda 1990-ih godina u Srbiji, očekivalo se da prihvate dvostruku ulogu u fazi ubrzane integracije zemlje u zapadnoevropske privredne i političke tokove. S jedne strane, akademskoj sredini dodeljena je autonomija bavljenja svojim partikularnim operativnim problemima, kao što su reorganizacija i reforma univerziteta, čime je suštinski depolitizovana i lišena prerogativa jednog od nosilaca javne kritike društveno-političkog života, kojima se isticala u odlučnim momentima borbe s Miloševićevim režimom. Na drugoj strani, pak, stajala su očekivanja da, tako tretirani studenti i univerzitet, u skladu sa svojom intelektualnom strukturom treba da predstavljaju rezervoar vitalnih, kvalifikovanih i kompetitivnih slojeva koji će podržati projekat društvene transformacije, zasnovan na načelima političko-ekonomskog liberalizma. Pasiviziranost koja je karakterisala takvo stanje „kraja istorije“ na univerzitetima u Srbiji prvi put je ozbiljnije prekinuta studentskim protestima koji su u Beogradu izbili u jesen 2006. godine.

Protesti o kojima je reč bili su inspirisani socijalnim motivima. Glavni zahtevi koji su formulisani tokom Studentskog protesta 2006. bili su koncentrisani oko pitanja školarina na državnim univerzitetima.² Protest je trajao od početka oktobra do kraja decembra 2006. godine, a u različite protestne aktivnosti bili su uključeni studenti i studentkinje s više fakulteta Univerziteta u Beogradu, Univerziteta umetnosti u Beogradu, Univerziteta u Novom Sadu, kao i sa nekoliko viših škola. Za razliku od pojava studentskog nezadovoljstva u prethodnih pet godina u Beogradu, koje su bile izolovane u okvirima pojedinih fakulteta ili samo pojedinih studijskih grupa, ovaj protest je na širem planu artikulisao nemirenje sa stanjem u kojem se nalazi visoko školstvo.

Univerziteti između privatizacije i reforme

Stanje protiv koga su se studenti pobunili predstavlja posledicu prestrukturiranja obrazovnog sektora, naročito u oblasti visokog školstva, koje postaje sve manje sposobno da potvrdi svoju opštedruštvenu prosvetnu funkciju, a sve više dobija karakteristike tržišnog poslovanja. Oblast akademskog obrazovanja pokazuje se kao jedan od viskokoprofitabilnih sektora, o čemu svedoči broj fakulteta i univerziteta u Srbiji čiji su osnivači fizička lica, dakle privatnici, počev od sredine 1990-ih. Postoje značajni razlozi da se pretpostavi kako je u najvećem broju slučajeva profit bio glavni motiv za osnivanje visokoškolske ustanove. Pri tome, treba napomenuti kako u uslovima u kojima ne postoje stroge mere kontrole kvaliteta visokoškolskih ustanova i organi koji brinu o poštovanju standarda, privatne inicijative u ovoj oblasti direktno ugrožavaju kredibilitet visokog školstva.³ Druga karakteristika ovog procesa je kontinuirano smanjivanje državnih budžetskih izdvajanja za potrebe visokog obrazovanja koje ide na ruku tendencijama deregulacije na univerzitetima, gde mnogi nastavnici i nosioci rukovodećih funkcija, s manje ili više entuzijazma, počinju da primenjuju logiku privatnih preduzetnika. Problem korupcije i faktičkog privatizovanja radnog mesta i nastavničkog zvanja u ustanovama univerzitetskog obrazovanja ne može se svesti isključivo na slučajeve direktne „kupovine“ ispita i diploma, već bi u tom kontekstu trebalo razmatrati širi opseg pojava ostvarivanja materijalne dobiti na račun studenata. Činjenica je da mnogi fakulteti upisuju prekomerni broj samofinansirajućih studenata, iako su svesni da postojeća infrastruktura ne omogućava realizovanje nastave za sve njih. Pojave otvaranja „isturenih odeljenja“ pojedinih fakulteta i uvođenje „nastave na daljinu“, koja najčešće ne zadovoljava ni minimum standarda koje taj tip nastave mora da zadovolji, već dovoljno govore o tome da je kratkoročna potreba za sticanjem profita istisnula zahteve za kvalitetnim uslugama pružanja znanja u drugi plan. Još drastičnije ispoljavanje neposredne materijalne dobiti kao primarnog motiva predstavlja praksa dodatnog naplaćivanja čitavog niza usluga koje spadaju u redovne aktivnosti ustanove (prijavljivanje ispita, promena nastavnika, izdavanje uverenja, itd).⁴

Problemi s kojima se studenti i univerzitet suočavaju dobijaju dodatnu dimenziju u procesu reforme visokog obrazovanja. S jedne strane, reforma je tretirana kao obaveza proistekla iz pristupanja Srbije, septembra 2003. godine, „Bolonjskom procesu“ odnosno projektu formiranja „jedinstvenog evropskog prostora visokog obrazovanja“, a s druge, bila je shvaćena kao skup mera za izlazak iz dugogodišnjeg trenda smanjivanja efikasnosti studija (ispoljenog pre svega, visokim prosečnim trajanjem studiranja, kao i malim postotkom studenata koji su završavali studije u roku predviđenom fakultetskim statutima). Tokom proteklog perioda, ispoljile su se bitne protivrečnosti između pojedinih ciljeva reforme i sredstava za njeno sprovođenje. Povećanje udela visokoobrazovanih u obrazovnoj strukturi stanovništva pokazuje se kao teško ostvarljiv cilj kada se za sprovođenje reforme koja proklamuje takav zadatak ne obezbeđuju posebna sredstva iz prosvetnih fondova, već se glavni teret troškova svaljuje na studentsku populaciju, posebno onaj njen deo koji plaća školarinu. Na nekim fakultetima, školarine su za tri godine nominalno porasle za oko 90%, pa čak i za oko 170%,⁵ što nikako ne odgovara korekciji usaglašenoj sa godišnjom stopom inflacije. Time se, praktično, značajno smanjuje pristupačnost studija za široke slojeve društva, uz ugrožavanje stečenih prava.

Studentski protest 2006. izrazio je, na direktan način, složenu strukturu konflikta između društvenog interesa za obrazovanjem i postojećeg stanja u sistemu visokog školstva. U formulisanju svojih zahteva, studenti i studentkinje aktivni u ovom protestu nastojali su istovremeno da uvaže objektivne probleme koji postoje u finansijskom poslovanju visokoobrazovnih ustanova i da ukažu na neprihvatljiv odnos različitih vladajućih instanci prema javnom značaju obrazovanja. Ključni studentski zahtev za smanjenjem školarina i za utvrđivanjem jasnih kriterijuma za njihovo određivanje u budućnosti, koji će uvažavati socijalnu situaciju, ukazuje na odmerenost u postavljenim ciljevima i formi upućivanja izazova suprotstavljenoj strani. U obrazloženju ovog zahteva izražava se potreba za javnom osudom „pljačkanja studenata koje se sprovodi na pojedinim fakultetima, a opravdava se autonomijom fakulteta da odredi onu visinu školarina i drugih naknada koja će omogućiti da mesečna plata profesora tih fakulteta iznosi i do 200.000 dinara“, i uporedo se traži od države da „počne da ispunjava svoje finansijske obaveze prema Univerzitetu“, budući da se trenutno iz državnog budžeta „pokriva samo 25% materijalnih troškova fakulteta, što je polovina iznosa koji je država dužna da uplati u skladu sa izmenama Uredbe o finansiranju visokog obrazovanja“. Zaključak obrazloženja glavnog zahteva eksplicitno izražava osnovni motiv protesta i glavni pravac pritiska: „Da se ne bi dodatno ugrožavao životni standard studenata i studentkinja bićemo prinuđeni da nateramo Vladu da poštuje svoje odluke, čime će se udeo finansiranja visokog obrazovanja iz sopstvenih izvora fakulteta smanjiti za oko 33%“.⁶

Artikulacija socijalnog protesta

U skladu sa pravcem delovanja najavljenim ovakvim obrazloženjem, učesnici Studentskog protesta 2006. u više navrata su se direktno konfrontirali s različitim nadležnim funkcionerima (kao što su dekani pojedinih fakulteta, rektor Univerziteta u Beogradu, Dejan Popović, ministar prosvete i sporta, Slobodan Vuksanović, predsednik Vlade Srbije, Vojislav Koštunica, i evropski komesar za obrazovanje i kulturu, Jan Figel), predstavljajući im svoje zahteve i ubeđujući ih u njihovu opravdanost. Gest sučeljavanja sa nosiocima značajnih političkih uloga obogatio je uobičajene forme javnog protesta omladine (koje karakterišu vedrina, poletna atmosfera, glasna muzika i živopisni transparenti) jednom bitnom dimenzijom: ozbiljno i hrabro artikulisanim političkim i socijalnim stavom.

Taj stav najviše je došao do izražaja tokom zauzimanja zgrade Filozofskog fakulteta, koju su, potom, studenti u protestu držali pod blokadom od 22. do 28. novembra 2006. godine. Studentski zbor na kojem je proglašena blokada fakulteta, usvojio je proglas u kojem se razlozi za blokadu obrazlažu time što su studenti nailazili samo na cinično prebacivanje odgovornosti između Vlade, resornog ministarstva, Univerziteta i fakultetskih uprava od kada su prvi put obznanili zahteve, a da je zauzimanje jednog od većih fakulteta način da odgovornima pokažu koliko su ozbiljni u svojim zahtevima. U proglasu je osuđeno to što se rešavanje akutnih problema studenata, Univerziteta i čitavog društva odlaže da bi se napravio prostor za političke manipulacije, kao i da bi pojedini fakulteti stekli profit uzimanjem dodatnog novca od studenata, tretirajući znanje kao robu. Ovaj dokument konstatuje kako je tokom 1990-ih godina Srbija razorena, osiromašena i moralno upropašćena, ali da studenti koji protestuju ne pristaju na spuštanje civilizacijskog nivoa za još jedan stepen niže. Iza te konstatacije, prezentuju se ključni stavovi ovog proglasa: „Mi ne pristajemo da nas ubede da je obrazovanje roba, a ne javno dobro. Mi ne pristajemo na društvo u kome će se nejednakost repodukovati tako što će kvalitetno obrazovanje biti dostupno samo privilegovanoj i bogatoj manjini. Naša generacija ima priliku da se usprotivi sirovoj logici onih koji tvrde da je znanje roba koja košta onoliko koliko je neko spreman da plati. Mi smo ovde da dokažemo da još uvek ima ljudi čiji integritet nije na prodaju i koji svoje znanje smatraju nečim što treba da koristi napretku celog društva“.⁷ Upravo je u ovim stavovima izražena radikalnost socijalnih motiva ovog protesta, koji prevazilaze okvire visokoškolskih problema, dovodeći ih u vezu sa posledicama koje čitavo društvo trpi zbog dominacije neoliberalnog pristupa u ekonomiji i socijalnoj politici. To nisu izrazi nekakvog rudimentarnog egalitarizma, kakav se često vezuje za tradicionalističku vrednosnu orijentaciju karakterističnu za ruralno nasleđe Srbije tokom njenog političkog formiranja u XIX veku, već jasno artikulisane naznake autentične levičarske pozicije koja korespondira sa savremenim tendencijama i imperativima demokratske borbe koja se, u različitim formama, na globalnom nivou vodi protiv hegemonije interesa kapitala.⁸ Takvom se pozicijom protest na univerzitetima u Srbiji uključuje u jedinstveni okvir borbe za zaštitu socijalnih prava sa protestima koji su, tokom 2006. godine, obeležili dešavanja u akademskim sredinama Francuske, Grčke i drugih zemalja.

Organizacija Studentskog protesta 2006. takođe odražava visok stepen privrženosti ideji ravnopravnosti i demokratskoj praksi. Protest je pokrenut na osnovu samoorganizovane studentske inicijative. Horizontalna struktura dominirala je koordinacijom protestnih aktivnosti, tako što su se sve odluke o akcijama donosile na zborovima na kojima su pravo da predlažu i odlučuju imali svi studenti i studentkinje. Operativna tela Studentskog protesta, kao što su protestni odbor, pregovarački timovi, tim za odnose s javnošću i timovi za tehničku podršku, izabrani su na zborovima, imali su imperativni mandat i bili podložni reizboru od strane zbora studenata. Ovakva organizacija nešto je što su učesnici protesta rado isticali, pa je i u proglasu „Blokada fakulteta, jer znanje nije roba“, otvoreno proklamovano: „Vođeni ovom idejom, samostalno smo se organizovali na fakultetima, učestvujući u otvorenim i demokratskim diskusijama na studentskim sastancima i zborovima, tokom kojih su formulisani naši zahtevi. Insistirajući na demokratskim principima i autentičnim socijalnim zahtevima našli smo se suprotstavljeni centralama režimskih studentskih organizacija i mladim političarima koji kroz njih stiču sitne partijske poene. Ovaj protest neće postati oruđe političkih partija ili sredstvo u nečijoj predizbornoj kampanji, niti platforma za neke nove mlade lidere“.⁹

Potvrđivanje političke nezavisnosti

Naznaka konfrontacije sa „zvaničnim“ studentskim organizacijama (Savezom studenata Beograda i Studentskom unijom Srbije), koja je tokom protesta uglavnom bila latentna, da bi u pojedinim kriznim momentima poprimila i forme otvorenog sukoba, imala je svoje uzroke u stratateškim razlikama vezanim za primat pojedinih protestnih zahteva. Tradicionalne studentske organizacije uključile su se u protest s motivom da se kritika visine školarina i socijalnog položaja studenata gurne u drugi plan, i da se protestne aktivnosti usmere isključivo na statusni problem izjednačavanja diplome VII-1 stepena stručne spreme sa titulom „master“ po novom zakonu, koji je na dnevni red samoorganizovanog protesta stavljen zbog direktnog interesa pojedinih fakulteta da ne izvrše ekvivalenciju, već da diplomiranim studentima naplate školarinu za dodatnu godinu studija.¹⁰ Činjenica da se protest, sticajem okolnosti, odvijao tokom trajanja kampanje pred parlamentarne izbore u Srbiji, omogućila je da ova tema postane pogodna za dnevnopolitičku eksploataciju, tako da su učesnici Studentskog protesta 2006. morali da ulože dodatnu energiju u javno potvrđivanje svoje organizacione samostalnosti.

Ovo je naročito došlo do izražaja 22. novembra 2006, kada je, u režiji etabliranih beogradskih studentskih organizacija, organizovan koncert na platou ispred Filozofskog fakulteta, kojim je obeležena deseta godišnjica od početka Studentskog protesta 1996/97, a na fakultetu predviđeno održavanje tribine sa pojedinim liderima tog protesta. Pošto je u isto vreme velika grupa studenata i studentkinja zaposela Filozofski fakultet i na zboru donela odluku o njegovoj blokadi, dvojica nekadašnjih vođa studentskog protesta, Čedomir Antić i Čedomir Jovanović, sada veoma eksponirani političari i zastupnici dve relativno različite ideološke orijentacije unutar srpske političke scene, bili su uz gnevne povike studentske mase ispraćeni iz fakultetske zgrade, kako ne bi svojim prisustvom dovodili u pitanje akademsku autonomiju i političku nezavisnost aktuelnog studentskog protesta.¹¹

Zanimljiva je činjenica da je 22. novembra 2006. godine istovremeno organizovana manifestacija podsećanja na Studentski protest 1996/97. i otpočelo šestodnevno zaposedanje Filozofskog fakulteta, koje je bilo jedna od najznačajnijih akcija Studentskog protesta 2006. Bitna karakteristika ovih dešavanja bila je ta da je aktivnost novog studentskog protesta bacila u zasenak uspomenu na stari. To bi moglo da ukaže da je značaj zimskih protesta tokom 1996. i 1997. godine, kao simbola borbe velikog broja građana protiv autoritarnih obeležja Miloševićevog režima, postepeno opao usled protoka vremena posle silaska tog režima s vlasti i potrebe da se mobilizatorski potencijal za otpor aktuelnim formama opresije u Srbiji traži u novim protestnim idejama i modelima.¹² Racionalan i izbalansiran odnos prema iskustvima nekadašnjih manifestacija studentskog pokreta, koji može da doprinese prodoru svežih političkih ideja u protestnu kulturu današnjih studenata i studentkinja, zahteva preispitivanje idejnih pozicija Studentskog protesta 1996/97.

U brojnim stručnim analizama tog protesta dominirala je slika njegove maštovitosti, ironije i sveprisutne „karnevalske atmosfere“ koja je plenila šarmom „postmodernističkog spektakla“, a kao njegova bitna odlika navođen je izlazak iz parohijalne političke kulture u pravcu izgradnje moderne demokratske i participativne politike.¹³ Novije literarne interpretacije Studentskog protesta 1996/97, poput one koja se pojavljuje u pubertetski pretencioznom i precenjenom romanu Kandže Marka Vidojkovića, bliže su činjenicama, jer nastoje da prikazivanju atmosfere na protestu dodaju realističnu dimenziju političke i ideološke konfuzije, koja je prikrivana pokušajem stvaranja relativno krute strukture operativno-političkog konsenzusa, suštinski zatvorenog za ispoljavanje dubljih kritičkih potencijala ironije i humora. Pokušaj pisca Kandži da realno prikaže dominantnu orijentaciju „Velikog protesta“ bio bi uspešniji da se nije upleo u nastojanje da naknadno konstruiše mogućnost izražavanja radikalnog neslaganja s vladajućom srpskom ideologijom u protestnom kontekstu. Protagonista romana, na primer, uspeva „fajterskim“ gestovima da tokom protesta prezentuje svoje stavove protiv klerikalizma i implicitnu kritiku zločina u Srebrenici.¹⁴ Za razliku od beletristike, u istorijskoj stvarnosti Studentskog protesta 1996/97, kritički gestovi te vrste bili su vrlo uspešno blokirani, jer su vodeće snage u protestu u klerikalizmu videle katalizator svoje antikomunističke orijentacije, a sa pozicija velikosrpskog romantizma gradile svoju predstavu o ratu u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Tradicionalizam i nacionalizam bili su bitne odrednice zimskog protesta 1996/97, a oni koji su protest osmišljavali nisu nameravali da deluju antisistemski, jer su želeli da se potvrde kao neodvojivi deo „moralne većine“, tražeći podršku od nacionalističkih intelektualaca, Srpske pravoslavne crkve, Srpske akademije nauka i umetnosti i drugih „nacionalnih institucija“. Dovoljno je pomenuti da su pre svakog skupa na platou ispred Filozofskog fakulteta studenti slušali „Himnu svetom Savi“, a jedan od lidera protesta (Čedomir Jovanović) ritualno pozdravljao okupljene sa tri podignuta prsta i rečima „Pomaže Bog!“.¹⁵ Bez obzira na njegovu izuzetnu masovnost, trajanje i potencijal za politizaciju omladine, ukupni rezultati Studentskog protesta 1996/97. nisu prekoračili horizont ideološke matrice koja je u Srbiji dominirala 1990-ih, a dominira i danas. Zato bi trebalo obratiti posebnu pažnju na stvaralačke mogućnosti kritičkog sagledavanja tog protesta, makar nakon deset godina.¹⁶

Potencijal progresivnog pokreta

Upravo u distanci prema površnim, nekritičkim i dnevnopolitički oportunim komemoracijama protesta koji je obeležio prošlu deceniju, Studentski protest 2006. otvorio je prostor za razvoj autentičnog studentskog i omladinskog pokreta, koji bi mogao da inicira pokretanje pitanja rešavanja akutnih socijalnih problema koji opterećuju egzistenciju građana i građanki Srbije. Iako su protestne aktivnosti tokom jeseni 2006. godine na delu univerziteta u Srbiji bile relativno skromnog obima, već se može uočiti nagoveštaj strateškog značaja postignutih rezultata protesta. Formalno gledano, najveće postignuće protesta bilo je objavljivanje zajedničkog saopštenja Naučno-nastavnog veća Filozofskog fakulteta i studenata u protestu, koje je, kao platforma čitave beogradske akademske zajednice, usvojeno na sednici Senata Univerziteta u Beogradu, održanoj 28. novembra 2006. godine. To saopštenje podnosi resornim ministarstvima zahteve za osmišljavanjem dugoročne strategije razvoja visokog obrazovanja koja bi uključila jasan odnos prema državnim univerzitetima i načinu njihovog finansiranja, a u cilju smanjenja materijalnih izdataka studenata.¹⁷ S druge strane, dugoročniji uspeh Studentskog protesta 2006. jeste mobilisanje većeg broja studenata i studentkinja u pravcu reafirmacije autentično socijalnih pitanja.

Ako se posmatra iz te perspektive, Studentski protest 2006. moguće je prepoznati kao jednu od manifestacija istorijskog kontinuiteta društveno angažovanog i politički progresivnog studentskog pokreta u Srbiji i Jugoslaviji tokom XIX i XX veka. Upravo je na Velikoj školi, koja je prethodila Beogradskom univerzitetu, razvijana kulturna aktivnost prvih srpskih socijalista, okupljenih oko Svetozara Markovića, koji su se u siromašnoj i zaostaloj sredini polukolonijalne Srbije zalagali za narodnu prosvetu i demokratizaciju.¹⁸ Studenti Beogradskog univerziteta bili su među nosiocima otpora diktaturi i antifašističkih aktivnosti u Jugoslaviji između dva svetska rata. Zbog ovakvog delovanja, režim je početkom 1936. godine u Višegradu organizovao koncentracioni logor za komunistički orijentisane beogradske studente. Studenti su veoma organizovano učestvovali u antifašističkim demonstracijama 1937. godine u Beogradu, a tokom Španskog građanskog rata (1936-1939), značajan broj studenata Beogradskog univerziteta otišao je u Španiju da se dobrovoljno bori za odbranu demokratije. Univerzitet je tokom 1940. godine bio u središtu sukoba progresivnih studenata sa ljotićevskom omladinom, a već naredne godine, kada je Jugoslavija okupirana, veliki broj studenata učestvuje u organizovanju antifašističkog ustanka.¹⁹ Najzad, leta 1968. godine, kada se studentska pobuna širila u svetskim razmerama,²⁰ studenti i studentkinje zauzimaju Filozofski fakultet u Beogradu, praveći od njega epicentar kritike raslojavanja u jugoslovenskom društvu, koje je bilo posledica tržišnih reformi 1965. godine. Taj protest se zasnivao na kritici birokratske uzurpacije društvene moći i traženju istinski socijalističkih solucija, a posebno je ukazivao na zatvorenost univerziteta za decu radničkog i seljačkog porekla, kao i na siromašenje studenata i univerziteta usled gubljenja budžetske sigurnosti zbog tržišno-ekonomske racionalizacije društvenih odnosa.²¹ Sistematsko uporedno istraživanje karakteristika domaćeg studentskog pokreta u njegovom istorijskom trajanju moglo bi da pruži okvir za objašnjenje uslova pojave aktuelnih protesta i predviđanje mogućih pravaca njihovog razvoja.

Za sada je moguće dati samo par preliminarnih ocena o dometima protesta iz 2006. godine. Činjenica je da zahtevi Studentskog protesta 2006. nisu ostvareni do isteka godine i praktičnog završetka protestnih aktivnosti pod tim imenom. Međutim, organizovanje većeg broja studenata i studentkinja na osnovu jasnih ciljeva, široka svest o njihovoj opravdanosti i ostvarljivosti, kao i jačanje solidarnosti među studentima s različitih fakulteta, koji studiraju u relativno različitim uslovima ali imaju istovetne socijalne probleme, već predstavljaju naznake stvaranja respektabilnog pokreta.

Posmatrano na širem planu, Studentski protest 2006 uspeo je da, barem u domenu visokog školstva, artikuliše legitimni otpor većeg dela stanovništva prema neoliberalnoj transformaciji drušva. Identifikujući se sa potlačenima studenti i studentkinje u protestu su uputili na značajnu dimenziju društvenog angažovanja, koja je sistematski zanemarena u dnevnopolitičkim stranačkim kalkulacijama. Ne prihvatajući svođenje politike na lažnu alternativu između „patriotskog bloka“ i „reformskog bloka“, već zahtevajući, na nedvosmislen način, rešavanje društvenih problema u njihovoj ekonomskoj osnovi, ovaj protest ukazuje na to da je politički obrazac koji je u Srbiji vladao od početka 1990-ih počeo polako da se prevazilazi, a da jačaju društvene snage koje odgovaraju svetskom trendu demokratske borbe protiv nejednakosti i dominacije.

Vladimir Marković, sociolog

Sledeći segment: Hronologija